Schenking van een bijzondere Mondriaan-catalogus aan het RKD
Het RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis ontving afgelopen mei een bijzondere schenking van twee exemplaren van de catalogus bij de tentoonstelling Artist’s in Exile, die plaatsvond in Pierre Matisse Gallery, New York, 1942. De catalogus was nog niet aanwezig in de collectie van het RKD. Wat deze schenking extra bijzonder maakt is dan een exemplaar is gesigneerd door alle deelnemende kunstenaars, die tevens poseerden voor een foto in de catalogus. De catalogi werden aan het RKD gedoneerd door de Van Reekum-Van Moorselaar Stichting, die al eerder betrokken was bij Mondriaan-acquisities.
De tentoonstelling Artist’s in Exile was in maart 1942 te zien in Pierre Matisse Gallery, New York. Galeriehouder Pierre Matisse – een zoon van de bekende schilder Henri – boorde hiervoor zijn contacten aan met Europese avant-garde kunstenaars, die vanwege de tweede wereldoorlog vanuit Europa waren uitgeweken naar de VS. Hij noemde de deelnemers aan de tentoonstelling ‘the most exciting group I have ever brought together’. De gebeurtenis kan worden gezien als tekenend voor de leidende rol op kunstgebied die Amerika dankzij de Tweede Wereldoorlog overnam van Europa. Dat Matisse deze verschuiving voorzag valt te lezen in een brief waarin hij de belangrijke Amerikaanse verzamelaar Duncan Philips op de tentoonstelling wees: ‘it will show the tremendous asset their [= the artist’s in exile] presence and their activity will have to the development of art in this country.’
Mondriaan verbleef sinds begin oktober 1940 in New York, waar hij na een tiendaagse boottocht vanuit Liverpool was aangekomen. Hij had Parijs verlaten in september 1938 en daarna twee jaar doorgebracht in Londen, waar de oorlog hem uiteindelijk inhaalde. In New York werd Mondriaan gezien als een belangrijke Europese cultuurdrager en hernieuwde hij zijn vriendschap met verschillende kunstenaars die hij nog kende uit Parijs. Zijn deelname aan de tentoonstelling in de Pierre Matisse Gallery getuigt hiervan. Op de in de catalogus afgebeelde foto van de deelnemende kunstenaars zien we Mondriaan in gezelschap van o.a. André Breton, Fernand Léger en Max Ernst. De foto werd in de aanloop naar de tentoonstelling genomen in de studio van fotograaf Georges Platt Lynes: ‘The photograph of the Artists in Exile in the show’s catalogue unites the most diverse factors in the European artistic scene (and represents, incidentally, a diplomatic triumph for Pierre Matisse who posed the subjects at George Platt Lynes’ studio one agitated morning).1 De hele serie bestond uit tenminste veertien foto’s, waarvan er slechts één is opgenomen in de catalogus. In het boek Mondriaan en fotografie, dat het RKD in 2023 publiceerde, staan in totaal elf opnames uit de serie.
De catalogus is een voorbeeld van het belang dat in New York werd gehecht aan het werk van Mondriaan en getuigt van zijn groeiende status als kunstenaar. RKD-conservator Wietse Coppes: ‘Een gesigneerd exemplaar van deze catalogus stond al een tijd hoog op mijn verlanglijst. Dat het RKD nu beschikt over twee exemplaren betekent een enorme verrijking van de collectie, zeker als je bedenkt dat van de gesigneerde exemplaren maar een gelimiteerd aantal is bewaard. De tentoonstelling Artists in Exile is een van de kantelpunten in de kunstgeschiedenis van de twintigste eeuw. Dat Mondriaan daar deel van uitmaakte, moet hem een geweldige morele boost hebben gegeven. ’De catalogi zullen in het najaar van 2026 te zien zijn in de tentoonstelling over Mondriaan en boogie woogie muziek, waaraan het RKD momenteel werkt met het Museum of Modern Art (New York) en het Kunstmuseum Den Haag.
1. Coppes, Wietse, Leo Jansen, and Clarissa Frascadore. Mondriaan en fotografie: De kunstenaar in beeld. Edited by Dorine Duyster. Gent / Den Haag: Tijdsbeeld; RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, 2023, p. 339, cat. nr. 222.